«4η Βιομηχανική Επανάσταση: Μύθος ή Πραγματικότητα;» Μαυρουδέας Σταύρος – Ημερίδα ΕΟΕΔΕ

by
Stavros Mavroudeas
My articles My siteAbout meMy booksMy videos
Follow on:Twitter

Ακολουθεί παρακάτω το κείμενο και οι σύνδεσμοι της παρουσίαση της εισήγησης «4η Βιομηχανική Επανάσταση: Μύθος ή Πραγματικότητα;» (Μαυρουδέας Σταύρος) στην Ημερίδα που διοργάνωσε η ΕΟΕΔΕ στις 15/2/2019 στη Θεσσαλονίκη

Ένωση Οικονομολόγων Εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης

(ΕΟΕΔΕ)

Τμ. Μακεδονίας – Θράκης

Επιστημονική ημερίδα: «Η οικονομία στον ορίζοντα της 4ης βιομηχανικής επανάστασης»

Θεσσαλονίκη, 15/2/19

4^η βιομηχανική επανάσταση: Μύθος ή Πραγματικότητα;

Σταύρος Μαυρουδέας

καθ. Πολιτικής Οικονομίας

Πάντειο Πανεπιστήμιο

Τμ. Κοινων. Πολιτικής

e-mail: [email protected]

Περίληψη

Ο όρος «4^η βιομηχανική επανάσταση» είναι εξαιρετικά δημοφιλής σήμερα. Προτάθηκε από τον Klaus Schwab (πρόεδρο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ του Νταβός) και υποστηρίζει ότι η σημερινή οικονομία διανύει ένα θεμελιακό τεχνολογικό μετασχηματισμό γιατί δημιουργούνται κυβερνο-φυσικά συστήματα (cyber-physical systems) που ενοποιούν την φυσική, την ψηφική και την βιολογική διάσταση (ρομπότ, τεχνητή νοημοσύνη, νανοτεχνολογία, Internet of Things, εκτυπώσεις 3D, πλήρως αυτόματα οχήματα κλπ.). Υποστηρίζεται ότι αυτός ο τεχνολογικός μετασχηματισμός επαναστατικοποιεί τις δυνατότητες της οικονομίας και ανοίγει μεγαλύτερες δυνατότητες οικονομικής μεγέθυνσης. Ταυτόχρονα όμως συζητείται κατά πόσο αυτό ωφελεί όλες τις κατηγορίες χωρών και όλες τις κοινωνικές τάξεις ή εάν αυξάνονται οι αντίστοιχες ανισότητες.

Πίσω όμως από τα πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα, μία πιο κριτική μελέτη διαπιστώνει ότι είναι η πολλοστή φορά που εξαγγέλθηκε μία 4^η βιομηχανική επανάσταση και ότι όλες οι προηγούμενες διαψεύσθηκαν. Στο πεδίο της οικονομικής ανάλυσης το «παράδοξο Solow» επισήμανε την αφερεγγυότητα των προηγούμενων επαγγελιών της.

Η εισήγηση αυτή εξετάζει κατά πόσο ισχύει η υπόθεση περί 4^ης βιομηχανικής επανάστασης σήμερα. Επίσης αναλύει υπό ποιες προϋποθέσεις μία ριζοσπαστική τεχνολογική μεταβολή ωφελεί την μεγάλη κοινωνική πλειοψηφία και υπό ποιες όχι.

1. Η 4^η Βιομηχανική Επανάσταση: μία δημοσιογραφική επιτυχία

Ο όρος «4^η βιομηχανική επανάσταση» είναι εξαιρετικά δημοφιλής σήμερα. Προτάθηκε από τον Klaus Schwab (πρόεδρο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ του Νταβός) το 2015 στο Νταβός και δημοσιεύθηκε αρχικά σε ένα άρθρο στο Foreign Affairs και δύο χρόνια μετά σε ένα βιαστικά γραμμένο βιβλίο. Υποστηρίζει ότι η σημερινή οικονομία διανύει ένα θεμελιακό τεχνολογικό μετασχηματισμό γιατί δημιουργούνται κυβερνο-φυσικά συστήματα (cyber-physical systems) που ενοποιούν την φυσική, την ψηφική και την βιολογική διάσταση (ρομπότ, τεχνητή νοημοσύνη, νανοτεχνολογία, Internet of Things, εκτυπώσεις 3D, πλήρως αυτόματα οχήματα κλπ.). Οι αλλαγές αυτές υποστηρίζεται ότι είναι τόσο βαθιές που δεν έχει ξαναϋπάρξει στην ιστορία περίοδος που να εμπεριέχει ταυτόχρονα τόσες πολλές δυνατότητες και κινδύνους. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι αυτός ο τεχνολογικός μετασχηματισμός επαναστατικοποιεί τις δυνατότητες της οικονομίας και ανοίγει μεγαλύτερες δυνατότητες οικονομικής μεγέθυνσης. Ταυτόχρονα όμως συζητείται κατά πόσο αυτό ωφελεί όλες τις κατηγορίες χωρών και όλες τις κοινωνικές τάξεις ή εάν αυξάνονται οι αντίστοιχες ανισότητες.

2. Δεν είναι όμως και ένα επιστημονικό εύρημα

Δεν υπάρχουν πειστικά στοιχεία που να πιστοποιούν ότι οι δημοσιολογικοί διθύραμβοι επιβεβαιώνονται εμπειρικά. Τα όποια στοιχεία αναφέρονται είναι επιλεκτικά και εξαιρετικά περιορισμένα χρονικά. Είναι απλά μία υπόθεση.

Αντί για δημοσιολογικές και πολιτικές πομφόλυγες θα ήταν προτιμότερο να προβληματισθεί κανείς για την παταγώδη διάψευση όλων των προηγούμενων σύγχρονων εξαγγελιών μίας νέας τεχνολογικής επανάστασης βασισμένης στην πληροφορική.

Η ιδέα αυτή είναι παλιά. Πρωτοεμφανίσθηκε ήδη από την δεκαετία του 1960. Όμως εκεί που απέκτησε την μεγαλύτερη δημοτικότητα και προσπαθήθηκε να τεκμηριωθεί εμπειρικά ήταν στην δεκαετία του 1990 με την ταμπέλα της «Νέας Οικονομίας» (New Economy) που υποτίθεται ότι βασίζεται στην πληροφορική, την βιοτεχνολογία και τις τηλεπικοινωνίες. Συνοδεύθηκε από την ουρανομήκη άνοδο των χρηματιστηρίων – ιδιαίτερα στο τμήμα των νέων τεχνολογιών (NASDAQ). Επαγγέλθηκε το τέλος του οικονομικού κύκλου και μία αέναη διατηρήσιμη μεγέθυνση. Οι προβλέψεις αυτές διαψεύσθηκαν πλήρως. Το 2001 ήλθε η κατάρρευση της φούσκας του dot.com. Επιπλέον, οι οικονομικές κυκλικές διακυμάνσεις ποτέ δεν καταργήθηκαν ενώ η κρίση επέστρεψε στην πιο οξυμένη μορφή της το 2008.

Ενδεικτική είναι η πορεία του δείκτη NASDAQ (composite):

Το εμπειρικό έδαφος στο οποίο δοκιμάσθηκε η υπόθεση της «Νέας Οικονομίας» ήταν η οικονομία των ΗΠΑ. Και εκεί ακριβώς διαψεύσθηκε οικτρά. Όπως εύστοχα παρατήρησε ο Solow (1987) «μπορείς να δεις τους υπολογιστές παντού εκτός από τις στατιστικές παραγωγικότητας». Πιο συγκεκριμένα, η αύξηση της παραγωγικότητας στην αμερικανική οικονομία από τα μέσα του 1970 και μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ήταν μηδαμινή. Αυτό ονομάσθηκε το «παράδοξο της παραγωγικότητας» ή το «παράδοξο Solow» και έκτοτε κατατρύχει όλες τις υποθέσεις περί μιας νέας τεχνολογικής επανάστασης βασισμένης στην πληροφορική.

Η υπόθεση της «Νέας Οικονομίας» προσπάθησε να ορθοποδήσει στα μέσα της δεκαετίας του 1990 με μία περιστασιακή ανάκαμψη της παραγωγικότητας στις ΗΠΑ. Όμως, όπως έδειξε ο R.Gordon (2000), εάν γίνουν ορισμένες αναγκαίες τεχνικές διορθώσεις (χρήση υπολογιστών, οικονομικός κύκλος, αλλαγή τύπου μέτρησης), η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας (σε διάκριση από την συνολική παραγωγικότητα συντελεστών [total factor productivity που υπολογίζει ο Solow αλλά και η οποία δείχνει παρόμοια ευρήματα) δεν υπάρχει εκτός του τομέα παραγωγής υπολογιστών. Το μόνο που αυξήθηκε ήταν η παραγωγικότητα στην παραγωγή υπολογιστών που απλά υποκατέστησε άλλα μέσα παραγωγής χωρίς να αυξάνει την παραγωγή και την συνολική παραγωγικότητα.

Οι προσπάθειες των υποστηρικτών της «Νέας Οικονομίας» (π.χ. Brynjolfsson and McAfee (2011) να αντικρούσουν τα επιχειρήματα αυτά (επικαλούμενοι προβλήματα μέτρησης, υστερήσεις στην εφαρμογή των νέων τεχνολογιών κλπ.) απέτυχαν. Τα εμπειρικά στοιχεία εξακολουθούν να απογοητεύουν. Έτσι ακόμη και υποστηρικτές της προηγούμενης επίλυσης του «παραδόξου Solow» (π.χ. Acemoglou et al (2014)) μιλούν για επιστροφή του. Πιο συγκεκριμένα, για δεκαετίες η παραγωγικότητα στις ΗΠΑ αυξανόταν κατά περίπου 2.1% ετησίως. Από το 2004 μέχρι το 2014 υποχώρησε στο 1.2%. Ιδιαίτερα από το 2011 έχει υποχωρήσει στο 0.6% (Acemoglu et al. (2014)).

Επιπλέον, έχει δειχθεί ότι – είτε σε όρους παραγωγικότητας της εργασίας είτε σε όρους TFP) οι προηγούμενες περίοδοι (και τεχνολογικές επαναστάσεις) είχαν πολύ μεγαλύτερες επιπτώσεις στην αύξηση της παραγωγικότητας.

Ο Gordon διέκρινε σε τρεις βιομηχανικές επαναστάσεις στις ΗΠΑ. Η πρώτη (1750-1830) τροφοδοτήθηκε από ατμό και σιδηροδρόμους. Η δεύτερη (1870-1900) βασίσθηκε σε ηλεκτρισμό, μηχανή εσωτερικής καύσης, μεταφορά, επικοινωνίες (τηλέφωνο και τηλεόραση), τρεχούμενο νερό και πολλές άλλες καινοτομίες. Η τρίτη (1960 μέχρι σήμερα) είναι η επανάσταση των υπολογιστών που επιφέρουν οι μικροεπεξεργαστές, το Διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα. Ο Gordon ισχυρίζεται ότι αυτή η τρίτη βιομηχανική επαναστάση ήταν απογοητευτική όσον αφορά την παραγωγικότητα. Εκτός από μια σύντομη περίοδο, από το 1996 έως το 2004, η επανάσταση των υπολογιστών δεν ενίσχυσε σημαντικά την αύξηση της παραγωγικότητας.

Ο Gordon δημιούργησε ένα γράφημα για να δείξει τη μείωση της παραγωγικότητας εργασίας των ΗΠΑ – η οποία είναι διαφορετική από την TFP μόνο στην μέτρηση της απόδοσης των εργαζομένων – σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Αυτό το διάγραμμα δείχνει ότι τα μεγαλύτερα κέρδη στην παραγωγικότητα προήλθαν από την δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, αν και με χρονική υστέρηση. Οι καινοτομίες στις μεταφορές, στις επικοινωνίες και στην ψυχαγωγία, στο σπίτι και στο χώρο εργασίας είχαν όλες μόνιμες επιπτώσεις, οδηγώντας σε υψηλές αυξήσεις της παραγωγικότητας που συνεχίστηκαν κατά την περίοδο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο.

3. Υπάρχουν επιπρόσθετες διαψεύσεις της υπόθεσης της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης

• Η βιοτεχνολογία διανύει ¼ του αιώνα και δεν έχει δώσει συγκλονιστικά αποτελέσματα.
• Η παρουσία των ρομπότ εκτός μεταποίησης είναι περιορισμένη.
• Η χρήση των υπολογιστών είναι κυρίως στο γραφείο και στα logistics (υπηρεσίες) και λιγότερο στην παραγωγή.
• Η εξαιρετικά μεγάλη επένδυση σε συστήματα enterprise resource planning (ERP) τα τελευταία 30 χρόνια (Davenport 1998) έχει αποφέρει ασήμαντα αποτελέσματα (Deutsch 1998)

4. Ενώ δεν υπάρχουν απτές επιπτώσεις στην μεγέθυνση λόγω των νέων τεχνολογιών, υπάρχουν ανησυχητικές τάσεις στις σημερινές καπιταλιστικές οικονομίες

Το μερίδιο της εργασίας μειώνεται και αυτό αποδίδεται στην υποκατάσταση εργατών από μηχανές (the “race against the machine” has already been run and that workers have lost). Επιδείνωση των εισοδηματικών ανισοτήτων σε βάρος της εργασίας.

Οι νέες τεχνολογίες χρησιμοποιούνται για να αυξήσουν τον έλεγχο των εργαζομένων (ο δεσποτισμός του εργοστασίου κατά K.Marx γενικεύεται ή αλλιώς ο «Μεγάλος Αδελφός»)

5. Γιατί αυτή η μανία αναζήτησης νέων τεχνολογικών επαναστάσεων;

Η καπιταλιστική ουτοπία του «πειθήνιου εργοστασίου»: ένας χώρος δουλειάς χωρίς τους εργαζόμενους και τις διεκδικήσεις τους

Μία βολική «βιομηχανία» παραγωγής μελετών και βολικών για κάποιους κλάδους επενδυτικών ευκαιριών

Η ελπίδα του από μηχανής θεού για την επίλυση της φθίνουσας κερδοφορίας του κεφαλαίου (νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους)

6. Η Μαρξιστική ερμηνεία της τεχνολογικής αλλαγής στον καπιταλισμό και του ρόλου των νέων τεχνολογιών

• 3 βασικοί τύποι τεχν. αλλαγής:
• έντασης σταθ. κεφαλαίου και εξοικονόμησης μεταβλητού κεφαλαίου
• έντασης μεταβλητού κεφαλαίου και εξοικονόμησης σταθ. κεφαλαίου
• Ισόρροπη

• Ο Μαρξ (αλλά και η πλειοψηφία των Οικονομικών) θεωρεί ότι η πρώτη είναι η πλειοψηφική.
• Θεωρητική θεμελίωση: τα μέσα παραγωγής (το σταθ. κεφάλαιο) αποτελούν τον μηχανισμό ισχύος του καπιταλιστή. Ο ανταγωνισμός πιέζει τους καπιταλιστές να υιοθετούν τεχν. αλλαγή έντασης σταθ. κεφαλαίου και εξοικονόμησης εργασίας.
• Η τεχν. αλλαγή έντασης κεφαλαίου και εξοικονόμησης εργασίας αυξάνει τόσο την παραγωγικότητα της εργασίας (προϊόν ανά εργάτη) όσο και την αποτελεσματικότητα του κεφαλαίου (σταθ. κεφάλαιο ανά εργάτη)

Ποσοστό κέρδους:        r = s/(c+V)                                                     (1)

Οργανική Σύνθεση του Κεφαλαίου (ΟΣΚ):            g= c/v          (2)

Ποσοστό υπεραξίας:                 s΄= s/v                                             (3)

r = s΄/(g+1)                                                                              (4)

Δηλ. r = f (s΄, g)

Το σύστημα προσπαθώντας να αυξήσει την παραγωγικότητα της εργασίας με την εισαγωγή νέων τεχνολογιών οδηγείται στην εκτόπιση εργασίας και την υποκατάσταση της από μηχανές. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής και άνοιγμα νέων τομέων για την αντιστάθμιση της απασχόλησης. Αλλά με την πάροδο του χρόνου, η μείωση της εργασίας σημαίνει ότι δημιουργείται λιγότερη νέα αξία (καθώς η εργασία είναι η μόνη μορφή αξίας) σε σχέση με το κόστος του επενδεδυμένου κεφαλαίου. Συνεπώς, μετά από μία περίοδο ανάκαμψης, η κερδοφορία αρχίζει να μειώνεται καθώς έχει συσσωρευθεί υπερβολικά πολύ κεφάλαιο που δεν μπορεί να επενδυθεί επαρκώς κερδοφόρα. Αυτό συμβαίνει μόνο επειδή οι επενδύσεις και η παραγωγή εξαρτώνται από την αποδοτικότητα του κεφαλαίου. Έτσι, μια καπιταλιστική οικονομία που ενδεχομένως θα βασίζεται ολοένα και περισσότερο από το διαδίκτυο των πραγμάτων και τα ρομπότ θα συνεπάγεται πιο έντονες κρίσεις και μεγαλύτερη ανισότητα παρά υπέρμετρη αφθονία και ευημερία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Acemoglu D., Autor D, Dorn D. & G. Hanson (2014), ‘Return of the Solow Paradox? IT, Productivity, and Employment in US Manufacturing,’ American Economic Review, American Economic Association, vol. 104(5), pages 394-99, May

Brynjolfsson E. & A. McAfee (2011), ‘Race Against the Machine’. Lexington, MA: Digital Frontier Press.

Davenport, T. H. 1998. Putting the enterprise into the enterprise system. Harvard Business Review, (July_/August), 121_/31.

Deutsch, C. H. 1998. Software that can make a grown company cry. New York Times, 10 January

Gordon R. (2000), ‘Does the New Economy Measure Up to the Great Inventions of the Past?’, Journal of Economic Perspectives 14(4): 49–74

Schwab K. (2015), ‘The Fourth Industrial Revolution: What It Means and How to Respond’, Saturday, December 12, 2015

Solow R. (1987), We’d Better Watch out, New York Times Book Review, 1987, p. 36

https://www.researchgate.net/publication/331155240_4_e_biomechanike_epanastase_Mythos_e_Pragmatikoteta_Emerida_EOEDE_2019

https://www.academia.edu/38367877/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%83%CE%B7_4%CE%B7_%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87_%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7_-_%CE%95%CE%9F%CE%95%CE%94%CE%95_2019.pdf

https://www.scribd.com/document/399793474/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%83%CE%B7-4%CE%B7-%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87-%CE%95%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%95%CE%9F%CE%95%CE%94%CE%95-2019

Παρουσίαση 4η βιομηχ επανάσταση – ΕΟΕΔΕ 2019